Καρτ ποστάλ από έναν οριζόντιο κόσμο

της Μαρίνας Σιτρίν “Το μεγαλύτερο πρόβλημα που έχουμε είναι ότι δεν μπορούμε να φανταστούμε καμία εναλλακτική. Και αυτή είναι η πρόκληση: να επινοούμε, να δημιουργούμε και να σκεφτόμαστε σαν να ζούσαμε αμέσως μετά την κατάρρευση, εάν υπάρχει μια κατάρρευση του καπιταλισμού, και πώς θα οργανωθούμε.” Άννα, Observatorio Metropolitano και 15Μ, Μαδρίτη.

Τα τελευταία δέκα χρόνια έχω ταξιδέψει ανά τον κόσμο και έχω συζητήσει με ανθρώπους όπως η Άννα, που δημιουργούν νέα κοινωνικά κινήματα τα οποία προκαλούν τις αντιλήψεις μας για τη συλλογική δράση. Έζησα στην Αργεντινή μετά την οικονομική κρίση του 2001 και κατέγραψα μια προφορική ιστορία της εξέγερσης που ακολούθησε. Πέρασα χρόνο με τις αυτοοργανωμένες ομάδες χρηστών του νερού στην Κοτσαμπάμπα (Βολιβία) και με το Occupy στις ΗΠΑ. Και εργάστηκα με συνελεύσεις γειτονιάς στην Ελλάδα και την Ισπανία, καθώς και με ομάδες υπεράσπισης κατοικιών στις ΗΠΑ και τη Γερμανία.

Κανένα από αυτά τα παραδείγματα δεν είναι παραδοσιακό κοινωνικό κίνημα που διατυπώνει τα αιτήματά του και στη συνέχεια προβάλλει τις απαιτήσεις του στα θεσμικά όργανα που υποτίθεται ότι θα τα υλοποιήσουν, μια προσέγγιση που συχνά καταπραΰνει το κίνημα και οδηγεί μόνο σε προσωρινά κέρδη. Αντίθετα, αυτά είναι πολύ βαθύτερες προσπάθειες ανάκτησης των σχέσεων μεταξύ μας, και επανανακάλυψης τρόπων ύπαρξης ριζωμένων στην οριζόντια αλληλεγγύη, το μοίρασμα, τη δημοκρατία και την αγάπη.

“Είμαι θερμός υποστηρικτής της δύναμης της άμεσης δράσης και βασικά της δημιουργίας συνθηκών που θα αναγκάσουν το κράτος να έρθει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, και κατά συνέπεια να κάνει αλλαγές, παρά ενός πλαισίου αιτημάτων που είναι ίσως μια ελαφρώς λιγότερο παθητική μορφή επαιτείας ή παράκλησης, το οποίο πιστεύω ότι συχνά επανανομιμοποιεί την εξουσία του κράτους.” Ματ, Occupy Wall Street, Νέα Υόρκη.

Η παρατήρηση του Ματ συνοψίζει ό,τι -για πολλούς επικριτές- αποτελεί αδυναμία αυτών των νέων κινημάτων, το οποίο όμως τα ίδια το βλέπουν ως δύναμη: δεν προσπαθούν να παρασύρουν την κοινή γνώμη ή να επηρεάσουν την κυβερνητική πολιτική, και δεν είναι οργανωμένα γύρω από ένα τυπικό πρόγραμμα. Αντί να ζητούν ένα μέλλον που ξέρουν ότι ποτέ δεν θα δοθεί σε αυτούς από άλλους, στόχος τους είναι να δημιουργήσουν μαζί το δικό τους μέλλον.

Αυτό συμβαίνει με δύο τρόπους. Ο πρώτος είναι οι άμεσες δράσεις για να έχουν οι άνθρωποι κατοικία, τροφή και εκπαίδευση˙ πάρκα ανοικτά και εισιτήρια λεωφορείων χαμηλά˙ υγειονομική περίθαλψη προσιτή˙ και ζωή χωρίς διαρκές χρέος. Ο δεύτερος είναι η δημιουργία πραγματικής δημοκρατίας όπου οι άνθρωποι μπορούν να συμμετέχουν ενεργά και να λαμβάνουν αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή τους. Αλλά αντί να ζητούν από άλλα θεσμικά όργανα να είναι πιο δημοκρατικά, η προσέγγισή τους είναι να διακηρύξουν την αντιδημοκρατικότητα αυτών των οργάνων και να προβάλλουν με τη δουλειά τους εναλλακτικές. Εξ ου και τα συνθήματα αυτών των κινημάτων όπως “Δεν μας αντιπροσωπεύετε” και “Πραγματική Δημοκρατία” στην Ισπανία, “Ο λαός πρέπει να κυβερνά” στην Πορτογαλία, και “Δεν μπορείτε καν να μας φανταστείτε” στη Ρωσία.

Σχέσεις εξυφαίνονται με ισχυρά ιδρύματα, όπως κυβερνήσεις, τράπεζες και ασφαλιστικές εταιρείες, αλλά όχι από την παραδοσιακή θέση των κινημάτων διαμαρτυρίας, αυτήν της υποβολής αιτημάτων. Αντ' αυτού, αυτοοργανωμένες ομάδες κάνουν τα πράγματα να συμβούν -όπως αποτρέποντας μια έξωση από το σπίτι- κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε διαπραγματεύσεις με τις εμπλεκόμενες τράπεζες αργότερα. Αυτό είναι διαφορετικό από την οργάνωση μιας διαμαρτυρίας μπροστά από μια τράπεζα ζητώντας να μην εκδιώξει μια οικογένεια ή κατά των πρακτικών δανεισμού που εφαρμόζει. Μπορεί να φαίνεται σημασιολογικό, αλλά στην πραγματικότητα είναι ένα κεντρικό ζήτημα ισχύος και για το πού αυτή εντοπίζεται - σε αυτήν την περίπτωση ως κάτι που ανήκει και ενεργοποιείται από τα κάτω, όχι κάτι που πρέπει να ζητηθεί από πάνω.

“Θυμάμαι που κοίταζα τον Οκτώβριο μια σφυγμομέτρηση της κοινής γνώμης στους New York Times όπου το Κογκρέσο των ΗΠΑ έχαιρε της εκτίμησης του 9% και το Occupy άνω του 60%. Νομίζω ότι έχει υπάρξει στις ΗΠΑ και σε παγκόσμιο επίπεδο μια απονομιμοποίηση των υφιστάμενων κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών θεσμών, και έτσι οι άνθρωποι ψάχνουν για κάποιου είδους εναλλακτική προς αυτούς. Και αυτή τη βλέπουμε ο ένας στον άλλον - είναι πραγματικά τόσο απλό. Απλώς βλέποντας ο ένας τον άλλον, να είναι σε θέση να μιλήσει και να ακουστεί, και με οριζόντιο τρόπο.” Μάρσια, Occupy Wall Street, Νέα Υόρκη.

Οριζοντιότητα είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται ευρέως για να περιγράψει αυτές τις νέες κοινωνικές σχέσεις. Όπως υποδηλώνει ο όρος, οι σχέσεις αυτές παρέχουν ένα οριζόντιο επίπεδο αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας. Η οριζοντιότητα συνεπάγεται απαραίτητα τη χρήση της άμεσης δημοκρατίας και την επιδίωξη συναίνεσης μέσω γενικών συνελεύσεων και άλλων παρόμοιων μοντέλων στα οποία ο καθένας μπορεί να ακουστεί και νέες σχέσεις μπορούν να δημιουργηθούν. Αυτά τα πειράματα δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά εργαλεία που βοηθούν στη διευκόλυνση των νέων σχέσεων που στηρίζονται στην εμπιστοσύνη, το μοίρασμα και το δικαίωμα της ανοιχτής επικοινωνίας σε όλη την κοινωνία.

“Θέλουμε να εφαρμόσουμε την αρχή της οριζοντιότητας και την άμεση δημοκρατία σε όλους τους τομείς της ζωής, και ένας πολύ σημαντικός τομέας είναι η κατανάλωση. Αυτή τη στιγμή η αγορά είναι οργανωμένη με έναν ιεραρχικό τρόπο, και έτσι σχετιζόμαστε μεταξύ μας ως καταναλωτές. Αλλά εδώ θέλουμε να προωθήσουμε ένα διαφορετικό είδος κατανάλωσης. Έτσι, είμαστε σε επαφή με ανθρώπους που παράγουν τρόφιμα και άλλα είδη, έχουμε μια άμεση σχέση μαζί τους, και θέλουμε να γνωρίζουμε τι είδους πράγματα παράγουν, πώς τα παράγουν, και να έχουμε, όσο περισσότερο γίνεται, έλεγχο πάνω στο τι καταναλώνουμε. ... Δεν υπάρχει ενδιάμεσος, δεν υπάρχει μεσάζων, και αυτό λειτουργεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Μας βοηθά επίσης να δημιουργήσουμε νέους παραγωγικούς συνεταιρισμούς, ώστε να βοηθήσουν στην κάλυψη των αναγκών μας. Έτσι, ξεκινάμε με τις ανάγκες μας, και από εκεί θα αποφασίσουμε τι θέλουμε." Τεό, Μικρόπολις, Θεσσαλονίκη.

Αυτό που περιγράφει ο Τεό είναι “προ-εικονιστική” πολιτική και πρακτική - δημιουργία του μέλλοντος στο παρόν, εδραιώνοντας την ισότητα και τη δημοκρατία σε προσωπικό και θεσμικό επίπεδο, έτσι ώστε να μπορούν να ενισχύουν το ένα το άλλο. Τα νέα κοινωνικά κινήματα μπορεί να απορρίπτουν τα συμβατικά μοντέλα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και του καπιταλισμού, αλλά είναι εξίσου επικεντρωμένα στη δημιουργία εργασιακών σχέσεων φροντίδας και υποστήριξης που υλοποιούν τις εναλλακτικές που επιδιώκουν.

Είδα αυτή τη διαδικασία στην εργασία σε κοινότητες που συστάθηκαν σε πλατείες και κατασκηνώσεις, όπου υπηρεσίες σίτισης, υγειονομικής περίθαλψης, νομικής υποστήριξης, βιβλιοθηκών, υποστήριξης παιδιού, διαμεσολάβησης, και πολλές άλλες παρασχέθηκαν. Η άμεση συμμετοχή, η συζήτηση με τους γείτονες, ο σχηματισμός συνελεύσεων, η απόφαση για το τι να γίνει και στη συνέχεια η συλλογική δράση - αυτά ήταν τα χαρακτηριστικά όλων των κινημάτων με τα οποία δούλεψα, χωρίς ιεραρχία ή εκλογή επίσημων εκπροσώπων. Και αυτές οι αρχές είχαν μια βαθιά επίδραση στους ανθρώπους που τις άσκησαν.

“Μετά από όσα συνέβησαν, η Ισπανία συλλογικά αισθάνεται διαφορετικά. Αν, για παράδειγμα, σκεφτώ τον πατέρα μου, ο οποίος δεν ήταν καθόλου πολιτικοποιημένος, και τώρα είναι ένα άτομο που ακούει, με τον οποίο μπορείτε να συζητήσετε ανά πάσα στιγμή, και είναι καλά ενημερωμένος. Αυτά τα είδη ανθρώπων είναι που τώρα κάνουν τη φωνή τους να ακουστεί, που τώρα λαμβάνουν μέρος σε αγώνες και συμμετέχουν σε πράγματα στα οποία δεν είχαν συμμετάσχει ποτέ πριν.” Μπιγκόνια, 15-M, Μαδρίτη.

Σε όλο τον κόσμο, άνθρωποι οργανώνονται με οριζόντιους τρόπους που προαναγγέλλουν τον κόσμο που επιθυμούν, και στη διαδικασία αυτή δημιουργούν τους εαυτούς τους εκ νέου. Όλοι όσοι μίλησα μαζί τους έκαναν λόγο για αλλαγή, για ανάπτυξη ενός νέου είδους αυτοπεποίθησης και αξιοπρέπειας. Η ντροπή που μπορεί να ένιωσαν αφότου έχασαν τη δουλειά τους ή το σπίτι τους μεταφράστηκε σε οργή, αλλά σε συνδυασμό με τη γνώση και την εμπειρία ότι δεν ευθύνονταν. Στην πραγματικότητα, ήταν στην πλειοψηφία, και θα μπορούσαν να κάνουν κάτι για την κρίση, ακόμη και αν δεν ευθύνονταν αυτοί γι' αυτήν - θα μπορούσαν να οργανωθούν ο ένας με τον άλλον και να δημιουργήσουν εναλλακτικές: να μη ζητάνε γι' αυτούς, αλλά να τους κάνουν να ζωντανέψουν άμεσα. Και αυτό είναι δύναμη.

Όπως μου είπε ο Έρνεστ από την Πλατφόρμα των ανθρώπων που πλήττονται από τις υποθήκες (Plataforma de Afectados por la Hipoteca), ένα δίκτυο ενάντια στις κατασχέσεις και τις εξώσεις στη Βαρκελώνη:

“Το κίνημα 15-Μ είναι κάτι που θα σε σημαδέψει για πάντα. Έχει επηρεάσει εκατομμύρια άτομα, ένα προς ένα, άνθρωποι που δεν θα είναι ποτέ ξανά ίδιοι. Οι άνθρωποι γνωρίζουν ότι μπορούν να επιτύχουν πράγματα, ότι αν ενώσουν τις δυνάμεις τους με άλλους ανθρώπους σαν κι αυτούς θα αλλάξουν τα πράγματα, και αυτό είναι πολύ, πολύ ισχυρό. Φυσικά, δεν γνωρίζουμε απολύτως τους τρόπους για να το κάνουμε, και δεν πειράζει αν κανείς δεν ξέρει, ούτε έχει κανείς τη μαγική φόρμουλα. Το πιο σημαντικό είναι ότι είμαστε εκεί, ψάχνοντας να βρούμε τη στιγμή κατά την οποία μπορούμε να ανοίξουμε δίοδο. Νομίζω ότι αυτό είναι ένα από τα ισχυρότερα σημεία του κινήματος 15-Μ. Είχα ανατριχιάσει κατά τη διάρκεια αυτών των ημερών. Δεν μπορούσα να το πιστέψω. Η Πλάθα Καταλούνια ήταν γεμάτη από ανθρώπους που τηρούσαν το χρονοδιάγραμμα, μιλώντας με μεγάφωνα, επικοινωνώντας μαζί. Υπήρχαν στιγμές που έκλαιγες, γεμάτες συναίσθημα. Δεν πίστευα ποτέ ότι θα μπορούσα να δω κάτι τέτοιο στη ζωή μου, ούτε καν στα όνειρά μου, αλλά ήταν εκεί.”

Δημοσιεύτηκε στο openDemocracy

Μετάφραση: εργατική εφημερίδα Δράση

Στα ελληνικά έχει εκδοθεί το επιμελημένο από την Μαρίνα Σιτρίν βιβλίο Οριζοντιότητα - Φωνές Λαϊκής Εξουσίας στην Αργεντινή